Кыргызстанда Аскар Акаев президент кезинде эле мамлекеттик башкаруу системасынын абалы “коррупция Ак үйдүн жетинчи кабатына чейин жетти” деген деңгээлге жеткен. Революциялык окуялардан жана бийлик алмашкандан кийин да жагдай анчейин деле өзгөргөн жок. Жогорку бийлик башында турган мамлекеттик кызматкерлер пара алып, уурулук кылып, мыйзамсыз менчиктештирип, мамлекеттик объектилерди, жерлерди өздөштүрүп, тендерлерди өткөрүүдө акча талап кылууну уланта беришти. Коррупция катардагы кызматкерлерден тарта жогорку кызматтарга чейин өөрчүдү. Ал тургай мамлекеттик маанидеги айрым инсандар долбоорлордун суммасынан канча пайыз алууга укуктуу болсо, ага ылайык лакап аттар да коюлду. "10%, 20%, 30%" деген лакап аттуу аткаминерлер ошол мезгилдин символу болгон.
Садыр Жапаров менен Камчыбек Ташиевдин бийликке келиши менен башталган системалуу саясий коррупция менен күрөшүү беш жылдан бери уланууда. Мурдагы көптөгөн ири жетекчилер камалып, мамлекетке менчиктеп алган мүлкүн, акчасын кайтарып жатышат. Бирок башкаруу системасы - дагы деле оңой акчаны сүйгөндөрдүн жана шылуундардын баш калкалоочу жайы бойдон калууда.
Соңку иллюстративдик мисал, Токмок шаарынын мэринин камакка алынышы, болгондо да аны администрациянын жыйынынан алып чыгып кетиши бир эле мисал. Ал шаардык сейил бакты курууга бөлүнгөн акчаны жеп алган деп шектелүүдө. Натыйжада шаар эс алуу жана оюн-зоок зонасынын ордуна эптемей сейил бакка ээ болуп, ал эми документтер боюнча ал жерге эбегейсиз чоң каражаттар жумшалганы көрсөтүлгөн.
Бир нече күндөн кийин Кара-Балта шаарынын мэри иш бөлмөсүнөн коррупциялык иш менен кармалган. Ал автобустарды кымбаттатып сатып алган деп айыпталууда. Бул ишке материалдык пайда алуу максатында муниципалдык кызматкерлер жана подрядчылардын өкүлдөрү тартылышы мүмкүн экени белгиленген. Мында мамлекетке 17 миллион сомго жакын зыян келтирилген.
Эксперттер белгилегендей, бул мисалдардын баары айрым түзүмдөрдө коррупциялык көрүнүштөр дагы эле бар экенин ачык көрсөтүп турат. Болгону алар азыр азыраак уурдашат, бирок мүмкүнчүлүк болгондо жеңил акчанын азгырыгы дагы эле үстөмдүк кылып кетүүдө. Ал тургай Бишкектин отун-энергетика комплекси боюнча вице-мэри ЖЭБди реконструкциялоо боюнча инвестициялык долбоордун алкагында чет элдик компаниянын кызыкчылыгын көздөп, 50 миң доллар пара алып жаткан жеринен кармалган. Борбор калаанын вице-мэри инвесторлорго акчаны кайтарып берүүгө даяр болчу, бирок кеч болуп калган.
Көрүнүп тургандай, мурдагы коррупциялык схемалар республиканын жетекчилери менен жакшы мамиледе болуп, оң репутациялуу кызматтарга дайындалган адамдарды да азгырып жатат. Кыргызстандын президенти Садыр Жапаров чиновниктердин резонанстуу камоолоруна катуу реакция кылды.
Эл мени «Мамлекеттик казына ыйык, андан уурдаба жана башкаларга да уурдатпа» деген талап менен шайлады. Мен да силерди ушул эле талап менен мамлекеттик кызматка койгом», - деди ал.
Садыр Жапаров уурулук кылып, пара алып жаткандарга эч кандай кечирим болбой турганын баса белгиледи. "Ким уурдаса, он эселеп кайтарып, мыйзам чегинде жазага тартылат. Уурдабай жазаланбай жүргөн учурду унуткула. Мамлекеттик кызматкердин айлыгына ыраазы болбосоң, бизнеске кет", - деп баса белгиледи өлкө башчы.
Мамлекет башчы ошондой эле 2025-жылдын сентябрынан тарта мамлекеттик бюджеттен каржылануучу бардык долбоорлорду: жолдорду, курулуштарды, көрктөндүрүү иштерин текшерүү үчүн көз карандысыз эксперттерден турган атайын комиссия түзүлөрүн эскертти. Ар бир иш кылдат текшерилет - канча акча түшкөн, кандай иштер аткарылган, канча акча уурдалганы көзөмөлдөнөөрүн айтты.
УКМК атын, статусун, байланышын, сиңирген эмгегин эске албай иштей турганы белгилүү. Токмок шаарынын мэри камакка алынгандан кийин УКМКнын төрагасы аймактарга чыгып, жеринен текшерүүнү улантты. Камчыбек Ташиевдин азыр облус, шаар, райондордун башчыларына, министрликтерге караштуу бир катар ишканалардын жетекчилерине олуттуу суроолору даяр болуп калды.
Нарын облусунда турак-жай жана жол курууга байланыштуу көйгөйлөр бар. Каражат өз убагында бөлүнгөнү менен иш өтө жай жүрүп жатат.
"РИИБге тапшырма, "Бета Групп" компаниясынын ишмердүүлүгүн текшергиле. Транспорт министрлиги канча акча бөлгөнүн, алар кайсы көчөлөргө, кайда жумшалганын, үнөмдүүлүгүн тез аранын ичинде текшергиле. РИИБдин жетечиси, жеке көзөмөлгө ал. Техникалар кандай иштеп жатканын да карагыла. Алар Ташиевдин келгенин угуп туруп, кечээтен баштап эле иштеп жатышканын айтышты. Бишкектик кесиптештериңизге тапшырма бериңиз, анын жетекчисин табыңыз”, - деген УКМКнын башчысы.
«Подрядчыны тапкыла, акылына келтиргиле, эч кимден «крыша» сурабасын. Тез арада чара көргүлө, камагыла, “крышасы” бир гана мыйзам болушу керек, эгер анын “крышасы” болсо айткыла, аны бузуп салабыз”, - деди Ташиев.
Коопсуздук боюнча эксперт Эдил Марлис уулу коррупция менен күрөшүү бир жолку иш эмес, тынымсыз, түйшүктүү иш, үзгүлтүксүз циклдик процесс экенин баса белгилейт.
"Азырынча мамлекеттик кызматкерлер жаңыча иштөөгө үйрөнө элек. Алар биз жашап жаткан реалдуулукту түшүнө элек. Ооба, аларда коркуу бар, бирок жооптуу кызматта отурган адам элдин кулу экенин түшүнүшпөйт. Кызматка адамдар чөнтөгүн толтуруу үчүн эмес, мамлекеттин пайдасына иштөө үчүн келишет. Булар башка максатта кызматка келип жатышат", — деди ал.
Менимче, чиновниктердин психологиясы өзгөрүшү үчүн бир аз убакыт керек. Камалышы абдан туура чечим. Мен башынан уурулар менен паракорлор үчүн сөзсүз жаза жана катаал болушун, эч кандай мунапыссыз, айып пул төлөгөндөн кийин бошотулбашын талап кылам. Азыркы катаал чечимдер келечекте коррупциянын алдын алуу болуп саналат. Аткаминерлер өзүнөн мурункулардын реалдуу мөөнөттөрүн алып, коңгуроодон коңгуроого чейин абакта отурганын көргөндө, алардын ишинин маңызын түшүнө баштайт. Коррупцияга каршы күрөштө ушундай ыкмалар гана жыйынтык алып келет алат. Мен, жеке өзүм бир катар жетекчилерди камаш керек болсо камап, жаңы кадрларга көңүл буруп, аларды азыртан тарбиялап, коррупцияга аралашкан фигуралардын эмес, таалим-тарбия ала турган үлгүлөрү менен өсө турган жаңы муунду даярдоодо келечекти көрөм», - дейт Эдил Марлис уулу.
Кыргызстандын Улуттук илимдер академиясынын Мамлекет жана укук институтунун директору Токон Мамытов мэрлердин камалышы жана өлкө жетекчилеринин катаал билдирүүлөрү бардык мамлекеттик кызматкерлерге жана коомчулукка багытталган принципиалдуу маанилүү сигнал экенин белгилейт.
«Айрыкча кеп жалпы риторика жөнүндө эмес, мамлекеттик долбоорлорду ишке ашырууда кыянаттык менен пайдалануу фактылары болгон Токмок, Кара-Балта сыяктуу конкреттүү мисалдар тууралуу да болуп жатканы маанилүү.
Президенттин билдирүүсү ачык-айкын ойду чагылдырат: казына – бул мамлекеттин байлыгы, ага кол салуу кылмыш гана эмес, элдин ишенимине чыккынчылык катары да бааланат. Мамлекеттик кызматкерлердин жеке жоопкерчилигине шилтеме берүү жана бюджеттик каражаттардын пайдаланылышын текшерүү боюнча көз карандысыз комиссия түзүлгөнүн жарыялоо - бул контролдоо жана отчеттуулук системасын реалдуу реформалоого жасалган кадам. Президенттин чиновниктердин ой жүгүртүүсүн өзгөртүү зарылдыгы тууралуу билдирүүсү өзгөчө көңүл бурууга арзыйт: мамлекеттик кызмат – бул баюунун булагы эмес, коомго кызмат кылуу. Уурдалган каражаттарды он эселеп кайтарып алуу жана жазанын сөзсүз болушу тууралуу эскертүү коррупциялык схемаларга дагы эле жол берип жаткандарга катуу билдирүү болуп саналат», - деп белгилейт Токон Мамытов.
Эксперттердин пикири боюнча, коррупцияга чыдамсыздык жөн эле риторика эмес, президент менен атайын кызматтын башчысы мамлекеттик органдардагы бардык урандыларды иретке келтирип, паракорлордун жана алдамчылардын очогуна чекит коюуга чындап эле чечкиндүү кадам. Алар жаңы кармоолор жана камоолор дагы болот, анын ичинде азыркы лидерлер да бар деп эсептешет. Акчанын, бийликтин сыноосуна ар ким эле чыдай бербейт, Токмоктогу парк, Нарындагы көп жылдык курулуштар, Кара-Балтадагы автобустар сыяктуу мисалдар, албетте, болбошу керек. Бул багытта иштер жүрүп жатат.
