Тез өзгөрүүгө дуушар болгон азыркы заманда биз барган сайын коомду категорияларга бөлүү аракеттерине көбүрөөк күбө болуп жатабыз. "Муун теориясы" алардын ичинен эң популярдууларынын бири. Бул концепция белгилүү бир мезгилде төрөлгөн адамдардын жалпы тарыхый, маданий жана технологиялык окуялардан улам калыптанган баалуулуктары, дүйнө таанымы жана жүрүм-турум үлгүлөрү окшош экенин көрсөтөт.
Бул моделге ылайык, бир канча негизги муундар бар:
- Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин төрөлгөндөр (бэби-бумерлер) (1946-1964-жылдар аралыгында төрөлгөндөр);
- X мууну (болжол менен 1965-1980-жылдары төрөлгөндөр);
- Y мууну же миллениалдар (болжол менен 1981-1996-жылдары төрөлгөндөр);
- Z мууну (болжол менен 1997-2012-жылдары төрөлгөндөр);
- Альфа мууну (2010-2012-жылдары төрөлгөндөр).
Бирок, бул концепция кеңири колдонулганына карабастан, көптөгөн эксперттер бул татаал илимий негиздемени тез социалдык өзгөрүүлөрдү структуралаштыруу үчүн ыңгайлуу үлгү деп эсептешет. Чоңдордун психологиялык көз карашы боюнча, бул мындай бөлүнүүлөр канчалык деңгээлде негиздүү жана муундун өзгөчөлүктөрү биздин күнүмдүк жашообузга, үй-бүлөдөгү жана жумуштагы баарлашууга кандай таасир этет? Бул тууралуу биз Кыргыз-Россия Славян университетинин окутуучусу, доцент, психиологиялык илимдердин кандидаты жана чоңдор психиологиясы боюнча адис Зарина Ахметова менен маектештик.
- Сиздин оюңузча эмне үчүн коом азыркыга чейин "бэби-бумерлер", "икстар", "зеттер" жана "альфалар" болуп бөлүнөт? Чоңдор психиологиясынын көз карашы менен караганда, бул рамкалар канчалык негиздүү?
- Бул суроого чоңдор психиологиясынын окутуучусу катары жооп берейин. Классикалык окуу китептеринен мындай бөлүнүүнү кезиктирбейбиз. Бирок, менин көз карашым боюнча, муундарга бөлүнүү - коомду түзүүгө жана тез социалдык өзгөрүүлөргө жардам берген популярдуу тенденция. Муундарга бөлүнүү дайыма эле илимий жактан так боло бербейт, бирок алардын психологиялык логикасы бар: ар бир муун белгилүү бир маданий, тарыхый жана технологиялык чөйрөдө калыптанат. Өнүгүү психологиясы адамдын инсандыгынын калыптанышына жана адаптацияланышына ал чоңойгон чөйрө күчтүү таасир этээрин белгилейт. Бул чөйрө анда өнүгүп жаткан адамдын баалуулуктарына, дүйнөнү кабылдоосуна жана баарлашуу ыкмаларына өз таасирин тийгизет. Муну төмөндөгүдөй бир мисал менен карап көрөлү: 80-жылдары Бишкекте чоңойгон балдар менен азыркы балдар таптакыр башка доордо жашаган, анткени алар ар кандай шартта чоңойгон. 80-жылдары бүткүл шаарда бир эле балдар дүкөнү бар болчу, азыр канчасы бар? Балдарды коштоп жүргөн заманбап технологиялык жетишкендиктерди айтпай эле коелу: смартфондор, планшеттер, социалдык тармактар жана башка.
Ооба, чоңдор психиологиясынын көз карашынан алганда, хронологиялык жаш куракты гана эмес, өнүгүүнүн социалдык-маданий шартын да эске алуу маанилүү. Бирок, фундаменталдык илим катары өнүгүү психологиясы коомдогу өзгөрүүлөргө туруштук берүүгө жетишпей калып жатат. Ошондуктан, адамдарды муундарга бөлүү - олуттуу илимий негиздемеге караганда ыңгайлуу ыкма. Бирок, ар бир муундун ичинде жеке тарыхы жана мүнөздөрдүн ар түрдүүлүгү бар экенин эстен чыгарбоо керек, демек, биз бүгүн "зет" муунунун адамдарындай ойлоно алган "баби-бумерлерди" жолуктура алабыз.
- Ар бир кийинки муун барган сайын индивидуалдуулукка өтүп, жандуу баарлашуу чеберчилигин жоготуп баратат деп айтууга болобу? Же бул улгайган курактан улам келип чыккан стереотиппи?
- Мен мындай бир тараптуу жыйынтык чыгарбайт элем. Индивидуалдуулук чындап эле айкын болуп калды, азыр жеке тандоо, чек ара маселеси, өзүн-өзү ишке ашыруу баалуу болуп калды. Ооба, пикир алмашуунун форматы өзгөрүүдө, телефон чалуулар азайып, мессенжерлер көбөйүүдө, жолугушуулар азайды, бирок бул баарлашуу жоголуп баратат дегендик эмес. Биз, чоңдор жаш муундарды өзүбүздүн көнүп калган шаблондорубуз аркылуу баалайбыз. Биз үчүн "жандуу сүйлөшүү" - бетме-бет сүйлөшүү дегендик. Бирок жаштар үчүн үн, эмодзилер, мемдер жана кыска видеолор аркылуу баарлашуу табигый нерсеге айланып баратат. Бирок, көп учурда онлайн байланышты активдүү колдонгон улгайган адамдар дагы бар, айрыкча, жакындары алыста болгондор. Ооба, бул башка форма, бирок мындайлар аз эмес. Сени уга турган жана башканы дагы уга билүү жөндөмдүүлүгү жаш курагына жана баарлашуу каражаттарына карабастан үйрөнө турган нерсе.
- Тажрыйбада сиз эмнени байкап жатасыз: жаш муундун өкүлдөрүндө жалгыздыкты сезүү күчөп жатабы? Бул эмне менен байланыштуу?
- Менин оюмча, күчөп жатат. Менин көз-карашымда биринчиден, эмоционалдык, сенсордук, акылдык ашыкча жүктөө менен байланыштуу. Байланыш каналдарынын көбөйүшү менен эмоционалдык байланыштын сапаты төмөндөдү. Ашыкча байланыштар бар, бирок маани жок, айрыкча реалдуулукту айырмалоого мүмкүндүк берген санариптик технологиялар көбүнчө чыныгы сезимдерди көрсөтүүгө тоскоолдук кылат. Баарыбыздын жумушка, үй жумуштарына, социалдык тармактарга канча убакыт коротобуз? Балдар менен жаштардын чогулуп калганын көп көрөм, бирок алардын көбүнүн көңүлү бири-бирине эмес, смартфондоруна бурулат. Адамдардын жеке баарлашууга убактысы жок, ата-энелердин балдары менен баарлашууга, ал эми балдардын ата-энелери менен баарлашууга убактысы жок. Ошондуктан маалым
аттык мейкиндикке сырттан кийлигишүүгө карабастан, көптөгөн өспүрүмдөр менен жаштарда обочолонуу жана ишенимсиздик байкалууда. Ал эми социалдык тармактарда биз дагы эле тынымсыз салыштыруу, атаандаштык, маалыматтык ызы-чуу чөйрөсүндө жашап жатабыз. Көбүнчө өспүрүмдөр жана жаштар психологго жардам сурап кайрылышат, анткени алар мамилелерди жана эмоционалдык байланыштарды кантип түзүүнү билишпейт. Аларга муну жөн гана үйрөтө турган эч ким жок болгон эмес. Ал эми психологго жетпегендер, эреже катары интернеттен, анонимдүү жамааттардан колдоо издешет.
- Z мууну менен улуу топтордун ортосундагы баалуулуктар менен мамилелердин принципиалдуу айырмасы эмнеде? Бул үй-бүлөдөгү жана жумуштагы баарлашууга канчалык таасир этет?
- Менимче, бул Z мууну же башка муун жөнүндө сөз болуп жаткан жок. Бул жалпысынан муундардын ортосундагы айырмачылыкка тиешелүү. Бир жолу мындан 2500 жыл мурда жашаган Сократтын: “Азыркы жаштар байлыкка көнүп калган, улууларды сыйлабайт, балдар чоңдор менен талашып-тартышат, ач көздүк менен тамак жейт, мугалимдерди кыйнашат” деген цитатасын окуп калдым. Бул цитата бүгүнкү күндө да актуалдуу. Z мууну тууралуу айта турган болсок, ал ийкемдүүлүктү, чынчылдыкты, тез натыйжаларды жана өз алдынчалыкты баалайт. Алар үчүн "карьералык жетишкендиктер" гана эмес, эмоционалдык коопсуздук, психикалык ден соолук баалуу. Улуу муундар көбүнчө туруктуулук, иерархия жана милдет жөнүндө ойлонушат. Бул баарлашууда конфликттерди жаратат: Z муунунун өкүлдөрү башкарылгыс, инфантилдик, туруксуз катары кабыл алышы мүмкүн жана алар өз кезегинде басымды жана түшүнбөстүктү сезишет. Бул жерде муундарды карама-каршы койбостон, бирдей шартта диалогго үйрөнүү абдан маанилүү.
- Эмоционалдык өнүгүүдө жана сезимдерин билдирүүдө муундардын кандай айырмачылыктары бар? Маселен, унчукпаган муундун токтоо тенденциясы травмабы же маданий касиетпи?
- Менимче, токтоолукка ыктоо улуу муундун тажрыйбасынын, акылмандыгынын бир көрүнүшү. Башка жагынан алганда, "беби-бумерлер" жана "икстер" жетишсиздикте жашоого үйрөнүштү: материалдык да, эмоционалдык жактан да. Алар "күчтүү болуу" алсыздыкты көрсөтпөө деген шартта чоңойгон. Эмоционалдык чектөө – коргонуунун жолдорунун бири, адегенде терс сезимдердин пайда болушуна тыюу салуу, натыйжада позитивдүү сезимдерди билдирүү жөндөмдүүлүгү начарлайт. Жаштар тескерисинче, сезимдерди билдирүү чөйрөсүндө тарбияланууда, анда эмоцияларды билдирүү колдоого алынат. Бул улуу муундун сезимталдыгы азыраак дегенди билдирбейт, алар жөн гана аны башкача сезет.
- Ар бир муун үй-бүлөдө, жамаатта, коомдо бири-бири менен аралашканда кандай коркунучтарды жана кандай ресурстарды жаратат?
- Ар бир муундун өзүнүн тажрыйбасы жана психологиялык жактан күчтүү жактары бар. Улуу муундар - тажрыйба, туруктуулук, узак мөөнөттүү ой жүгүртүү, эмгекчилдик, кыйынчылыктарды жеңе билүү менен баалуу. Орто муунда - компетенттүүлүк, системалуу ой жүгүртүү жөндөмү бар. Жаштар – креативдүүлүк, ийкемдүүлүк, маалыматты тез кабыл алуу, технологияны жакшы өздөштүрүү жана жаңычылдыгы менен өзгөчөлөнөт.
Коркунучтар кайсы учурда жаралат? Бир муун башкасын жокко чыгарганда, айырмачылыктарды тааныбаганда жана өзүнүн “форматын” таңуулагысы келгенде. Мисалы, улуу муун “мурун башкача болчу” десе, жаш муун “артта калгансыңар” деп сынга алган учурда пикир келишпестик, каршылык жаралат. Ал эми ресурс – айырмачылыктарды таанып, бири-бирин уга билүүдө жана бири-биринен үйрөнүүдө. Мунун аркасында муундар бири-бирин толуктап, атаандаш болбой, бири-бирине жардамдашат. Мисалы, үй-бүлөдө бул балдарды бирге тарбиялоо болушу мүмкүн. Ар бир муун өзүнүн акылмандыгын, сабырдуулугун жана заманбап көз карашын кошо алат.
- Бүгүн муундар ортосундагы кагылышуу бар деп айта алабызбы, же учурда бул нерсе бири-бирин түшүнбөй, параллелдүү жашай берүү формасына өтүп кеттиби?
- Түрдүү муундар бир үйдө жашап, бирок ар башка маалымат дүйнөсүндө жашай бериши мүмкүн. Музыка, китеп, баалуулуктар мурдагыдай жалпы универсалдуу нерсе болбой калгандыктан, түшүнүшүү азыр оңой болбой калган. Мунун негизинде ачык кагылышуулар эмес, негизги көз караштардагы айырмачылыктар жаралып, бири-бирин жат сезүү сезимине алып келет. Бирок мунун сүйлөшүүгө жана айырмачылыкты таанууга чакырык таштаган жолдору бар. Бул жерде эң маанилүүсү — эмпатия. Жөн гана өз оюн айтпастан, каршы тарапты уга билүү.
- Бүгүн муундар ортосундагы көпүрө эмне болушу мүмкүн? Сиздин практикаңызда муундар жалпы баалуулуктар, тажрыйба же технологиялар аркылуу тил табышкан учурлар болду беле?
- Кандай учур болбосун, муундарды бириктирген көпүрө - бул ар бир катышуучу өзүн маанилүү сезе ала турган биргелешкен иш-аракет. Бул үй-бүлөлүк салт, чыгармачылык, волонтёрдук иш, ар кандай долбоорлор болушу мүмкүн. Мисалы, чоң апасы менен небереси биргелешип тамак-аштар боюнча блог алып барышат. Же болбосо өспүрүм чоң атасы менен чогуу стол оюндарын ойношот.
- Эгер келечекке көз чаптырсак, кайсы муун социалдык обочолонуу жана психологиялык саламаттык жагынан эң алсыз болушу мүмкүн? Жана эмне себептен?
- Бул жагынан эң алсыз муун — "Альфа" мууну, башкача айтканда 2010-жылдан кийин төрөлгөн балдар десе болот. Алар гипер санариптешкен, көңүлдү топтоо кыйын болгон жана тынымсыз өзгөрүп турган дүйнөдө өсүп жатышат. Алардын колунда бала кезден эле гаджеттер бар. Бирок, аларда жандуу, физикалык байланыш тажрыйбасы аз. Алар технологияны бат өздөштүргөнү менен эмоционалдык чөйрөсү жайыраак өнүгөт.
Кооптуу жагы - алардын ата-энелери да гаджеттерге көп убакыт коротушат, бул болсо балдардын андан ары да алысташына жол ачат. Азыркы балдар эмоционалдык жактан туруксуз, зеригүүнү эмне менен алмаштырууну билишпейт. Ошондуктан, ата-энелер бүгүн алар үчүн жашоого ыңгайлуу чөйрөнү түзүп берүүсү маанилүү. Бул биринчи кезекте жандуу баарлашуу. Ал үчүн эң жөнөкөй жана таасирдүү ыкма - бул “15 мүнөттүк эреже”. Күн сайын ата же эне телефонсуз, башка алаксыткан нерселерсиз 15 мүнөт бою баласы менен көз карашып отуруп, сындай же тарбиялай бербестен, жөн гана аны угуп, сүйлөшүүсү керек.
Ошондой эле улуу муунду да унутпашыбыз керек. Жаш курак өткөн сайын адамда мурун маанилүү болгон иш, үй-бүлөлүк активдүүлүк, коомдук катыш ролдор жоголуп баштайт. Пенсияга чыгуу, балдардын үйдөн кетиши, өмүрлүк жарынан же жакын досторунан ажыроо — мунун баары адамга “жашоодон чыгып калгандай” сезилет. Ден соолуктун начарлашы, энергия, кыймылдуулук азаят - мунун баары социалдык турмушка катышууну чектейт. Кээде конокко баруу, дүкөнгө чыгуу, досу менен сүйлөшүү деген жөнөкөй эле иштер оор жумушка айланат. Бул жалгыздыкка, обочолонууга, социалдык байланыштардын азайышына алып келет.
Мындан сырткары, көпчүлүк жашы өткөн адамдар санарип дүйнөгө көнүшүүдө кыйналышат. Натыйжада, алар азыркы байланыш каналдарынан алыстап калышат. Ал эми карылардагы социалдык обочолонуусу - бул жөн гана оор абал эмес, ден соолук жана өмүр үчүн да чоң коркунуч. Мындан улам, жаш муундар улуулардын жанына барып, алар менен сүйлөшүп, жаңы технологияны үйрөтүп, жөн гана көңүл бурушу - бул аларды изоляциядан кайра жашоого кайтаруучу көпүрө болуп бере алат.
