Ташкент, 27.01.25. /Төлөнбай Курбанов – Кабар/. Соңку жылдары президенттер Садыр Жапаров менен Шавкат Мирзиёевдин жүргүзүп жаткан ынак кошуналык жана прагматикалык саясаттарынан улам Кыргызстан менен Өзбекстандын ортосундагы мамилелер бардык багыттарда иреттүү өнүгүүдө. Мындан дээрлик 2 жыл мурун Өзбекстандын президенти Шавкат Мирзиёевдин Кыргызстанга жасаган мамлекеттик сапарынын алкагында кабыл алынган “Эки өлкөнүн ар тараптуу стратегиялык өнөктөштүгү жөнүндө декларацияда” мамлекеттерибиздин өнүгүүсүнүн артыкчылыктуу багыттары аныкталып, аларды жүзөгө ашыруунун милдеттери белгиленген. Кадимден коюн-колтук алышып, боордош жана коңшу болуп жашап келген кыргыз жана өзбек элдеринин тарыхын биргелешип изилдөө ушул багыттагы озуйпалардан бири болуп саналат. Өзбекстандын Илимдер академиясынын Улуттук археология борборунун улук илимий кызматкери, тарых илимдеринин доктору Мунира Хатамова “Кабар” агенттигине берген маегинде кыргыз-өзбек мамилелеринин тарыхый тамырына кенен токтолду.
Өзбек окумуштуусунун айтымында, бүгүнкү күндө эки боордош элдин ортосундагы мамилелер бир топ жакшы изилденген. Бул тыгыз байланыштардын тарыхына көз чаптырсак, алардын жок жерден, өзүнөн өзү-пайда болбогонун көрүүгө болот. Андыктан, өзбек-кыргыз мамилелеринин байыркы тамырынын тарыхын үйрөнүү чоң илмий жана практикалык мааниге ээ.
"Кыргыздар Танну-Ола тоосунун эң түндүк тарабында, Саян тоосунун түндүк-чыгыш капталында, Минусин ойдуңунда жана Енисей дарыясынын оң жээгинде жашашкан. Кыргыздар кытай жылнамаларында Цзегу (Гйегу), Цззююй (Гйэгье), Цзянгун (Гянгун), Гэгун, Сяцзя (Хакас) сыяктуу аталыштар менен жазылган. Бул терминдер ар кайсы доордогу "кыргыз" термининин кытайча айтылышы. Хакас-Минусинск ойдуңунун элдерин, атап айтканда хакас кыргыздарын Хун империясынын атайын өкүлдөрү башкарганы тарыхтан белгилүү", - дейт М. Хатамова.
Окумуштуунун баамында, кыргыздар кийинчерээк Түрк каганатынын доорунда (6-8-кылым) байыркы түрктөр менен тыгыз байланышта болгон деп айтууга негиз бар. Анткени, жазма булактарда түрк кагандары кыргыз өкүмдарларына кыздарын берип, тууганчылык байланыштарды түзгөнү, ал эми кыргыздар аларды темир менен камсыз кылып турганы айтылат.
Чынында эле байыркы кыргыздарда металлургиялык өнөр жай жакшы өнүккөн. Кытай жылнаамаларында: «Алардын (кыргыздардын) мамлекетинде кудайдын жамгырынан кийин пайда болгон темир бар. Аны бычак жана кылыч жасоо үчүн чогултушат. Ал кадимки темирден айырмаланат. Ал жактан келген элчиден мындай темирди кантип аласың деп сурашканда, бул сырды ачпай койгон. Болгону темирдин абдан бышык, курч экенин, ишмердик менен жасалганын айтты. Алар жакшы темир чыгарышат. Бул темир "жиаша" деп аталат. Алар темирди дайыма түрктөргө алып барышат", - деп жазылган.
Кытай жылнаамаларында Түрк каганатынын башкаруучу уругу Ашина түрктөрүнүн келип чыгышына байланыштуу уламыштардын биринде түрктөрдүн (тукюэ) ата-бабалары хуннулар (суннулар) дооруна барып такалышы айтылат. Бул уруунун жетекчиси Апанпунун иниси Ичи Нишиту деген төрт уулу болгон. Балдардын бири ак кууга айланат. Экинчиси А-фу (Абакан) менен Киен (Кем/Жогорку Енисей) дарыяларынын ортосундагы аймакта мамлекет курган. Бул мамлекет Ки-ку (Кыргыз) деп аталган. Үчүнчү уулу Чу-чи дарыясынын (Енисей) боюнда, төртүнчүсү Цянь-Цэ Че-ши (Батыш Саян) тоосунун этегинде жашаган. Бул тоонун чокусунда апанпу уруусунун башка бутактары жашаган. Ал жерде аба ырайы абдан суук болгондуктан, балдардын улуусу өз уруулаштары жылып, аман калсын деп от жагышчу. Ошентип, алар аман калып, тун уулун башчы кылып дайындап, ага Тукю (түрк) деген ысым ыйгарышат, деп айтылат уламышта.
Бул миф болгону менен бул жерде байыркы түрктөр менен кыргыздардын теги жалпы экендиги тууралуу кыйытма бар. Кошумчалай кетсек, бул уламыш алар татаал климаттык шарттарда бири-бирине кантип колдоо көрсөткөнү, уруудагы аксакалдарды кандай тартипте жетекчи кылып шайлашканын мыкты сүрөттөйт. Бул үрп-адаттар бүгүнкү күндө жалпы түрк элдеринин арасында өз маанисин жогото элек десек жаңылышпайбыз.
Кыргыз эли Ябгу хандыгынан өз каганатын түзүүгө жетишкен. Эл толук кандуу мамлекетти кура алышы үчүн белгилүү бир социалдык-экономикалык шарттар аткарылышы керек. Чынында эле 8-9-кылымдарга келип кыргыздар ар кандай курал-жарактарды жасоо, аскердик кошун түзүү, ат арабаларды жасоо сыяктуу көптөгөн маселелерде алга кетишкен. Бул кыргыз элинин экономикалык жана социалдык жактан бир топ ийгиликтерге жетишкендигин айгинелейт. Тактап айтканда, Идриси (12-кылым) Кыргыз каганатынын шаарларын: «Кыргыз каганы жашаган шаар абдан күчтүү, анын айланасы дубалдар, чуңкурлар, каналдар менен курчалган. ...Кыргыз өлкөсүнүн бардык шаарларынын ортосундагы аралык 3 күндүк жолго барабар. Алардын төртөө чоң жана дубал жана коргонуу курулуштары менен курчалган. Ал жерде эмгекчил, кайраттуу, кайраттуу адамдар жашайт», - деп сүрөттөгөн.
Азыркы Кыргызстандын жерлери административдик жактан Дулу жана Нушиби деп аталган эки канатка бөлүнүп, алгачкы орто кылымдардагы Батыш Түрк каганатынын борбору Жетисуу болгон. Дулу уруулар тобуна кирген элдер Чүй менен Или дарыяларынын ортосунда жашаса, нушиби уруулар тобуна киргендер Талас дарыясынын этектеринде жашашкан. Бул уруулук бирикмелердин тургундары көчмөн мал чарбачылыгы менен алектенишкен жана аларды Түрк каганатынын өкүлдөрү башкарган. Батыш Түрк каганатынын карамагындагы чоң аймактар азыркы Казакстандын, Кыргызстандын, Тажикстандын, Өзбекстандын, Афганистандын жерлерине туура келген. Демек, азыр өзүнчө чек ара менен бөлүнгөн өзбектер менен кыргыздар, казактар менен тажиктер бир кезде бир чоң мамлекеттин карамагында тынч жашап келишкен.
Түрк каганатынан кийинки Туран аймагындагы дагы бир күчтүү жана ири каганат Караханиддердин аты менен байланыштуу. Биринчи түрк мусулман династиясынын, Караханид каганатынын (болжол менен 950–1213-ж.) чек аралары эң жогорку чегинде Тарим ойдуңунан Амударыяга чейин созулуп, ошону менен бул аймакта түрктөрдүн миң жылдык бийлигинин доору башталган. Караханиддердин административдик борборлору болгон Кашкар, Баласагун, Өзгөн, Бухара, Самарканд шаарлары гүлдөп, ислам динине байланыштуу күмбөз, медреселердин курулушу күчөгөн.
Караханиддер бийлигинин доору өзбек жана кыргыз элдеринин мамлекеттүүлүгүнө, этникалык процесстерге, өз ара мамилелерине байланышкан маселелерди чечүүдө өзгөчө орунду ээлейт. Бул эки элдин эле эмес, жалпы мамлекеттик каада-салт, үрп-адаттарын даана көрсөткөн идеалдуу мезгил, тагыраак айтканда Караханиддер феномени Орто Азияны бириктирип турат.
Караханиддер өздөрүн Туран каганы Афрасиябдын тукумдары деп эсептешкен. Дал ушул мезгилде бүткүл түрк дүйнөсүнө эки шедевр тартуулады. Алардын бири Махмуд Кашгаринин "Дивану лугат ат-түрк", экинчиси Юсуф Хос Хажибдин "Кутадгу билик" чыгармасы. Эки чыгарма тең адабий, илимий жана көркөмдүк баалуулугу боюнча дүйнөлүк шедеврлер катары бааланат.
Махмуд Кашгари "адабий эстелик болсун" деп өз эне тилинин чоң сөздүгүн түзүүнү максат кылып, көп жылдар бою өлкөлөрдү кыдырып, чыгармачылыгы үчүн маалымат чогулткан. Автор өз эмгегинде: "Мен көп жылдар бою түрктөрдүн, түркмөндөрдүн, огуздардын, чигилдердин, ягмалардын, кыргыздардын шаарларын, айылдарын, жайлоолорун кыдырып, алардын сөздөрүн чогултуп, ар түрдүү тилдерди изилдеп, алардын өзгөчөлүктөрүн аныктап чыктым. Мен муну тилди билбегеним үчүн эмес, бул тилдердеги ар бир кичинекей айырмачылыкты аныктоо үчүн жасадым", - деп белгилеген.
Изилдөөчүлөрдүн айтымында, Махмуд Кашгаринин бул чыгармасы өтө чоң мааниге ээ. Биринчиден, бул жерде түрк тили чыгарма жаратуу каражаты катары эмес, лингвистикалык талдоо үчүн материал катары колдонулат. Экинчиден, бул талдоо үчүн колдонулган материал адабий тилди эмес, күнүмдүк түрк тилин билдирет. Бул күнүмдүк, жандуу түрк тили көбүнчө огуз түркмөндөрүнүн тилине салыштырылат. Былтыр “Дивону лугат ат-түрк” чыгармасынын жазылганынын 950 жылдыгына карата бир катар эл аралык илимий-практикалык иш-чаралар өткөрүлдү. Бул дагы бир жолу "Дивандын" түрк дүйнөсү үчүн гана эмес, бүткүл дүйнө коомчулугу үчүн да мааниси жогору болгондугун айгинелейт.
Маектин соңунда окумуштуу, Түрк жана Караханид каганаттарынын мисалында гана аймактагы эки боордош түрк тилдүү элдин байыртадан келе жаткан байланыштарына кыскача токтолгонун айтты. «Элдерибизди жакындатып, бириктирүүчү жагдайларды алдыга жылдыруу менен гана боордош өзбек жана кыргыз калкы бүгүнкү аймактык биримдикке жетишүүгө жигердүү салым кошо алат. Ушул максатта өзбекстандык окумуштуулар тобу “Турон” медиа долбоорун ишке ашырууда. Бул долбоор бүгүнкү күндө Борбор Азия чөлкөмүндөгү элдердин биримдигине коркунуч келтирип, өткөндү бурмалап, же бир жактуу чечмелеп жаткандарга олуттуу төгүндөөлөрдү берүү максатын койгон. Ошондо гана биз дүйнөгө өз оюбузду ээн-эркин айта алган күчтүү күчкө айланабыз", - деп жыйынтыктады Мунира Хатамова.
Маалымат үчүн: Мунира Хатамова тарыхчы-түрколог, тарых илимдеринин доктору (PhD), улук илимий кызматкер. Өзбекстан Республикасынын Илимдер академиясынын Абу Райхан Беруни атындагы Чыгыш таануу институтунда “Түрк каганатынын шаарлары (VI-VIII кылымдар)” деген темада тарых илимдеринин кандидаттык диссертациясын жактаган (2018-ж.). Анын «6—8-кылымдагы өзбек шаарлары (Чач оазисинин мисалында). (Ташкент, 2017-ж.)”, “Өзбекстандагы аскер ишинин тарыхынан (Ташкент: “Шарк”, 2012-ж.)”, “Эгемендүүлүк жылдарындагы өзбектердин улуттук өзгөчөлүгүн жана менталитетин түшүнүү” (Ташкент, 2015-ж.)”, “Өзбекстандагы элчилик кызматынын тарыхы (Ташкент, 2018-жыл)” аттуу китептери жарык көрдү.
